مسجد جامع اردستان

بنای اولیه مسجد جامع اردستان در حدود اواخر قرن دوم تا نیمه اول قرن چهارم هجری قمری در محل بناهای ساسانی احداث‌شده که کاوش‌ها بقایای این ساختمان‌ها را آشکار نموده است. کیفیت ساختمانی آثار به‌دست‌آمده حکایت از وجود بنای عظیم و یکپارچه دارد که تا بیرون مسجد جامع ادامه داشته است. باید گفت مسجد اولیه بافرم شبستانی، دارای صحن مرکزی (میانسرا)، شبستان‌های ستون‌دار در ۴ سمت حیاط، دیوار خشتی محصورکننده و سر در بوده است که هلاکوی مغول در قرن ۷ هـ . ق به قتل و غارت ساکنان شهر پرداخت و آن را به‌صورت نیمه ویران درآورد.
مسجد جامع کنونی اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان (شیوه رازی) بناشده و اکنون مسجدی چهار ایوانی است. این مسجد از کهن‌ترین مساجد ایران است که نخستین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام است که در دوره سلجوقی ایجاد گشته است. قدیمی‌ترین کتیبه تاریخ‌دار بنا در داخل گنبد خانه‌ی آن و مورخ به سال 553 است و تاریخ کتیبه دیگری در ایوان جنوبی مسجد سال555 است.
آندره گدار در کتاب آثار ایران آورده است که مسجد جامع اردستانی در ابتدا طرح شبستانی داشته که قسمتی از آن را به هنگام احداث گنبد خانه‌خراب کرده و در قسمت باقی‌مانده نیز، به هنگام تبدیل آن به مسجدی چهار ایوانی، تغییراتی داده‌اند. او زمان ساخت گنبد را دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی یا کمی بعدازآن دانسته و نوشته است که در سال‌های 553 تا 555، که ایوان جنوبی مقابل گنبد خانه را احداث کرده‌اند، سطوح داخلی گنبد خانه را با تزییناتی متناسب با قسمت‌های جدید پوشانده‌اند. او همچنین بر این نظر است که مسجد جامع اردستان در همین دوره، به تقلید از مسجد جامع زواره، به مسجدی چهار ایوانی بدل شده است.
مسجد جامع اردستان در سال1311 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.